Rhenus

Wat we weten

Rhenus was de god en de personificatie van de rivier de Rijn. We komen zijn naam tegen op een zestal inscripties, allemaal gevonden bij of in de rivier de Rijn: één uit Eschenz (Zwitserland),^[1] één uit Strassbourg,^[2] twee uit Remagen^[3] (Duitsland) en twee uit Vechten (Nederland).^[4] De inscripties werden allemaal gemaakt door militairen die aan de Rijn geleged waren.
De titel van de god varieert. In twee van de inscripties wordthij Flumen Rhenus, ‘de rivier de Rijn,’ genoemd; op de inscriptie uit Strassbourg heet hij Rhenus Pater, ‘Vader Rhenus.’ Doorgaans wordt hij aangeroepen met verschillende andere godheden. Op de twee inscripties uit Vechten wordt Rhenus naast (o.a.) de goden van de zee genoemd. Op vier van de zes inscripties worden naast Rhenus ook de genii locorum genoemd, de geesten van de plaats.

De Romeinen, die zelf ook riviergoden kenden, namen Rhenus gretig over. De dichter Vergilius noemde de rivier in zijn Aeneis als Rhenus bicornis, ‘Rhenus met de twee hoorns.’ Het wordt vaak beschouwd als een verwijzing naar het splitsen van de Rijn in Waal en Nederrijn (de IJssel wordt hier over het hoofd gezien).^[5] In zijn Tristia nam de dichter Ovidius het motief over en schreef: “Dit ding met zijn gebroken hoorns, droevig bedekt met groene zegge, is de Rijn zelf, ontkleurd met zijn bloed” – een verwijzing naar de onderworpen stammen aan de Rijn.^[6] De schrijver Martialis gaf hem gouden hoorns,^[7] wellicht een toespeling op het goud in het rivierzand van de Rijn.^[8] Er zijn verschillende afbeeldingen gevonden van gehoornde, bebaarde figuren in het Rijnland, waarvan algemeen wordt aangenomen dat ze Rhenus voorstellen.

Theorieën

Als god van de Rijn voegt Rhenus zich bij de lange lijst van riviergoden die in de Lage Landen vereerd werden (zie bijvoorbeeld ook Rura en Deusoniensis). Hij was niet eens de enige godheid die verantwoordelijk was voor de Rijn: er waren ook de Matronae Renahenae, de matronen van de Rijn. Het toont wel hoe belangrijk deze rivier was in het leven van de mensen die eromheen woonden. Ook in de eeuwen na de kerstening van deze regio bleef de Rijn tot de verbeelding spreken, blijkens de grote rol die de rivier speelt in sagen als het Nibelungenlied. In de negentiende-eeuwse Duitse Romantiek herleefde Rhenus zelfs als Vater Rhein, een nieuwe verpersoonlijking van de rivier

Het woord Rijn is (via het Proto-Germaanse *Rinaz en het Gallische *Renos) afkomstig van de Proto-Indo-Europese wortel *rei-, ‘vloeien.’^[9] Omdat alle sporen van de verering van Rhenus via de Romeinen zijn overgeleverd, is het moeilijk te bepalen hoe de inheemse bevolking de rivier vereerde. Dát ze dat deden, is wel zeker: voor zowel de Germanen als de Kelten had water een bijzondere spirituele betekenis, en vormden wateren overal heilige plaatsen.