Deusoniensis

Wat we weten

De naam Hercules Deusoniensis komt voor op 26 munten die geslagen werden in opdracht van de Gallische keizer Postumus, die vermoedelijk uit het Nederrijngebied afkomstig was. Postumus regeerde in de jaren ’60 van de derde eeuw CE. De precieze tekst op de munten varieert; soms staat er “HER(C)” en soms “HERCULI,” en de naam van de godheid wordt op een enkele munt gespeld als “DEUSENIENSI” in plaats van “DEUSONIENSI.”^[1]

Theorieën

God van…

Het Latijnse achtervoegsel -ensis werd vaak gebruikt bij plaats- of stamnamen, en de naam Deusoniensis is dan ook waarschijnlijk afgeleid van een plaatsnaam Deusone.^[2] Die naam komt voor in een tekst uit 370 CE, dat “Deusone in regione Francorum” noemt, oftewel “Deusone in het gebied van de Franken.” Hier versloegen de Romeinen de Saksen. De locatie van dit Deusone is onderwerp geweest van discussie. Twee Nederlandse plaatsnamen zijn naar voren gebracht als kandidaat-locaties: het Gelderse Doesburg en het Noord-Brabantse Diessen, nabij de rivier de Dieze.

Diessen is hiervan de meest waarschijnlijke kandidaat. Hoewel het precieze woongebied van de Franken in die tijd onzeker is – het is ook mogelijk dat ze rond 370 CE nog niet zo ver zuidelijk woonden – ligt Diessen, in tegenstelling tot Doesburg, binnen de grenzen van het Romeinse rijk. B. H. Stolte redeneert dat het onwaarschijnlijk is dat de Romeinse troepen de grens overstaken om bij Doesburg te vechten.^[3] Daarnaast is de naam Diessen (in de 7^e eeuw gespeld als Diosone) goed af te leiden uit Deusone. Dat geldt niet voor Doesburg.^[4]

De rivier de Reusel, waar het dorp Diessen aan ligt, is een bovenstroom van de rivier de Dieze, maar in de middeleeuwen werd vermoedelijk het gehele stroomgebied van deze rivier Dieze genoemd, en lag dus ook Diessen aan de Dieze.^[5] Stolte stelt zelfs dat het mogelijk is dat keizer Postumus afkomstig was uit de regio rond Diessen, en dat Deusoniensis zijn patroon- of nationale god was.^[6]

Naam

De etymologie van de naam Deusoniensis en van Diessen/Dieze is betwist. Keltoloog Lauran Toorians ziet in de naam Deusoniensis het Keltische achtervoegsel *-on-, wat ‘heilig’ betekent. Het eerste lid, Deus-, leidt hij terug op Proto-Indo-Europees *dhewH-, ‘schudden’ of ‘snel heen en weer bewegen.’ Hij interpreteert de naam van de Dieze daarmee als ‘wild meanderende, heilige (rivier).’^[7] De stap van ‘schudden’ naar ‘wild meanderen’ is echter groot, en de spelwijze Deuseniensis lijkt de aanwezigheid van het achtervoegsel *-on- te weerspreken.

Een andere Keltische etymologie is naar voren gebracht door Maurits Gysseling, die de naam van de Dieze terugleidt op Keltisch *dewos, ‘god,’ met achtervoegsel *-isa, dat vaak bij waternamen gebruikt werd. Dit zou dan ‘goddelijke rivier’ opleveren.^[8] In zijn (latere) Toponymisch Woordenboek interpreteert Gysseling de naam als Germaans, en afkomstig van het Proto-Indo-Europese *dheus-, ‘geest’ of ‘god.’^[9] De Dieze zou dan ofwel de ‘goddelijke rivier’ ofwel de ‘bezielde rivier’ zijn.

Tineke Looijenga argumenteert dat de naam van de Dieze geen sacrale betekenis hoeft te hebben; de riviernaam zou volgens haar ook een samentrekking kunnen zijn van De Ieze, ouder Thi Isa, met Isa de eerdergenoemde waternamenaanduiding. Dieze zou dan verwant zijn met de riviernaam IJssel.^[10] Gezien de connectie met Deusoniensis is het echter goed mogelijk dat de Dieze wel degelijk een heilige rivier was.

Identificatie met andere goden

Dankzij zijn connectie met Hercules wordt Deusoniensis soms gelijkgesteld met de Germaanse god Donar, die volgens de interpretatio romana ook met Hercules werd geïdentificeerd. Meer aanwijzingen dan de wederzijdse connectie met deze Romeinse god zijn er echter niet, en het is dan ook goed mogelijk dat Deusoniensis een losstaande godheid was.

Tevens is Deusoniensis wel gelijkgesteld met Hercules Magusanus, die ook in het Nederrijngebied vereerd werd. Ook Magusanus’ naam is gevonden op een paar munten van Postumus. Niet ver van waar de Dieze de Maas in stroomt, stond een tempel voor Magusanus, en Nico Roymans en Ton Derks argumenteren dat de naam Hercules Deusoniensis verwijst naar “díé Hercules Magusanus, die […] aan de Dieze vereerd werd.” De tempel van Empel was ten tijde van keizer Postumus weliswaar buiten gebruik geraakt, maar Roymans en Derks stellen dat het heiligdom tegen die tijd wellicht verplaatst was naar een andere locatie bij de Diezemonding.^[11]

---

[1] Tempel van Empel, “Hercules en Bataven,” bezocht op 2 februari 2021, https://www.tempelvanempel.net/tempel-info/hercules-en-bataven/ [2] Garrett Olmsted, “Deusoniensis,” in The gods of the Celts and the Indo-Europeans (revised edition 2019) (oorspronkelijke publicatie: Innsbruck, 1994), 403-404. https://www.academia.edu/38135817/The_Gods_of_the_Celts_and_the_Indo_Europeans_revised_2019_ [3] B. H. Stolte, “Die religiösen Verhältnisse in Niedergermanien,” in Religion (Heidentum: Religiösen Verhältnisse im Provinzen), ed. Wolfgang Haase (Berlijn: De Gruyter, 1986), 623. sci-hub.do/10.1515/9783110861464-012 [4] Maurits Gysseling, “Deusone in regione Francorum,” Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent (1948): 88-92. http://ojs.ugent.be/hmgog/article/download/163/158 [5] Stolte, “Die religiösen Verhältnisse,” 625. [6] Idem, 626. [7] Lauran Toorians, “Wat leren de twee monumentale inscripties uit Ruimel ons over taal?” in Halder, hart van Romeins Brabant? 50 jaar archeologie in Halder. Bijdragen aan het symposium, gehouden te Sint-Michielsgestel op 28 oktober 2011, Martijn Bink e.a., 79-80. https://www.academia.edu/34275715/Toorians_Twee_inscripties_uit_Ruimel_pdf [8] Gysseling, “Deusone in regione Francorum.” [9] Maurits Gysseling, “Diessen,” in: Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226), https://bouwstoffen.kantl.be/tw/facsimile/?page=270 [10] Tineke Looijenga, “De naam van de Bataafse god Hercules Magusanus,” Paleo–aktueel 9 (1997): 58-60. https://ugp.rug.nl/Paleo-aktueel/article/view/36549/33997 [11] Nico Roymans en Ton Derks (eds), De Tempel van Empel. Een Hercules-heiligdom in het woongebied van de Bataven (’s-Hertogenbosch: Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening, 1994), 33.