Smerturix

Wat we weten

In 2004 werden in het Luikse Jupille-sur-Meuse de resten een Gallo-Romeinse tempel opgegraven. Nabij de ingang van de tempel werd het restant van een waterbassin gevonden, met een inscriptie langs de rand: “APOLL(INI) SMERTURIGI EXSUPER MANSUETI F(ILIUS),” in het Nederlands: “Aan Apollo Smerturix [heeft] Exsuper, zoon van Mansuetus [dit bassin opgedragen].”^[1]

Tempel

De tempel in Jupille-sur-Meuse begon in de eerste eeuw van onze jaartelling als een openluchtheiligdom, maar werd al snel gevolgd door gebouwen van hout, en, in de tweede eeuw, steen. De inscriptie voor Apollo Smerturix werd gemaakt in de tweede helft van de tweede eeuw.

De vondsten van kookhaarden, keukengerei en voedselresten tonen aan dat er hier voedsel bereid en gegeten werd bij gemeenschappelijke maaltijden. Uit de gevonden dierenbeenderen blijkt dat er vooral veel rundvlees gegeten werd (en in mindere mate geit, schaap en varken). Bij de opgraving werden er verder offers gevonden, vooral mantelspelden en muntstukken.

De tempel werd in de derde eeuw officieel verlaten, maar werd nog tot in de vierde eeuw af en toe gebruikt – zelfs nadat het christendom de Romeinse staatsgodsdienst was geworden.^[2]

Theorieën

Naam

Het eerste deel van de naam Smerturix is terug te leiden op het Gallische *smerto-, ‘voorziener’ of ‘verzorger.’^[3] Het tweede deel, -rix, betekent ‘koning.’^[4] Smerturix is dus de ‘voorzienende koning’ of ‘verzorgende koning,’ en daarmee waarschijnlijk een god van de overvloed en/of vruchtbaarheid. Die functie past goed bij de klassieke Apollo, die in het Grieks onder andere de bijnamen φόριος, ‘de vruchtbare,’ en φυτάλμιος, ‘de voeder’ had.^[5]

Verering

Het waterbassin met de inscriptie voor Apollo Smerturix nam een belangrijke plaats in in de tempel. Het werd waarschijnlijk gebruikt voor rituele reiniging bij het binnenkomen.

De vondsten in de tempel duiden erop dat het bereiden en eten van voedsel een belangrijk onderdeel was van de verering, wat goed past bij een vruchtbaarheidsgod. Tevens werden er voedseloffers gebracht: niet de ‘standaard’ Romeinse offers van vijgen, dadels en pijnboompitten die in het gehele keizerrijk gebruikt werden, maar lokale granen en peulvruchten.^[6]

Hoewel Smerturix de enige god is die bij name genoemd wordt, was hij niet de enige godheid die in deze tempel vereerd werd. Bij de archeologische opgravingen werd ook een tweetal loden wiel-kettingen gevonden, die geassocieerd worden met de verering van de Gallische god Taranis (zie ook Iverix). Daarnaast werden de resten van een Jupiterzuil gevonden – waarop overigens ook een afbeelding van Apollo als zonnegod stond – en het hoofd van een beeldje dat vermoedelijk een godin voorstelde.^[7]

Connecties met andere goden

Dankzij zijn identificatie met de Romeinse god Apollo, wordt Smerturix ook wel in verband gebracht met de andere Gallische Apollo: Apollo Grannus. Grannus was een god van de genezing, wiens helende krachten vermoedelijk via het water kwamen. Een connectie tussen Smerturix en Grannus zou kunnen verklaren waarom de inscriptie aan Smerturix op een waterbassin staat: wellicht was dat ooit het bassin waar het genezende water van Grannus in werd bewaard. In de tempel in Jupille-sur-Meuse werden ook bijzonder veel vijzels gevonden: een gereedschap dat gebruikt werd bij het bereiden van voedsel, maar ook van medicijnen. Als er medicijnen bereid werden in de tempel, zou dat kunnen betekenen dat Smerturix ook verantwoordelijk was voor genezing.^[8]

Aan de andere kant wordt Grannus, van wiens verering aanzienlijk meer bewaard is gebleven dan van die van Smerturix, nergens geassocieerd met vruchtbaarheid; hij was zeer duidelijk vooral een genezingsgodheid. De precieze relatie tussen Grannus en Smerturix blijft dus onduidelijk.

Er zijn verschillende andere Gallische godennamen die teruggaan op dezelfde stam *smerto-. De meest bekende naam is die van de godin Rosmerta, wier associatie met vruchtbaarheid wordt versterkt door het feit dat ze regelmatig werd afgebeeld met hoorns des overvloeds. Haar naam betekent ‘grote voorziener.’^[9] Andere goden zijn bijvoorbeeld Smertulitanus, (Apollo) Atesmertis, (Mars) Smert(r)ius en Mercurius Adsmerius.^[10] Het moge duidelijk zijn dat de ‘smer-goden’ met een scala aan Romeinse goden geïdentificeerd werden, en niet alleen met Apollo.

---