Exomna

In het jaar 1960 werd bij het Noord-Brabantse Alem een bijzondere vondst gedaan bij het zandzuigen uit de Oude Maas. Het was een Romeinse votiefsteen, met daarop een inscriptie gericht aan een verder onbekende godin: Exomna.¹

Wie was deze godin? De naam Exomna laat zich gelukkig goed duiden. Het is een Keltische naam, die afkomstig is van het Gallische exobnos, ‘zonder vrees.’² Die naam impliceert dat Exomna een strijdgodin was, of misschien een beschermgodin.³

De maker van de inscriptie vertelt ons verder niets over zichzelf of de godin. Zijn naam was Aunius Vitalis, een naam die meer voorkwam in Spanje en Italië, wat betekent dat hij misschien geen local was. Kwam hij hier een inheemse godin vereren, of nam hij haar mee uit zijn thuisland? Dat kunnen we niet achterhalen, maar als Exomna een lokale godin was, past ze goed in het rijtje van strijdgodinnen van eigen bodem. Haar naam is overigens ook verwant met Exsobinius, één van de bijnamen van Lenus Mars. Ze is hier dus goed ingebed.

Een tempel aan de rivier

Behalve de votiefsteen voor Exomna werd er in de Oude Maas ook een sokkel van een beeld van de Romeinse god Mercurius gevonden. Dat suggereert dat er hier een heiligdom was, waar inheemse en uitheemse goden vereerd werden. Van zo’n heiligdom kunnen we niets terugvinden in de bodem, maar wel in de toponymie. De plaatsnaam Alem is namelijk afkomstig van het Proto-Germaanse *alha-, ‘heiligdom,’ en *haima-, ‘huis.’⁴ We weten dat hier in de Romeinse tijd een belangrijk knooppunt was van land- en waterwegen,⁵ maar stond er hier dan ook een tempel aan de oever van de rivier?

De Keltische naam Exomna en de Germaanse plaatsnaam Alem impliceren dat dit een heilige plaats was voor zowel de Kelten als de Germanen (voor zover dat onderscheid in deze regio überhaupt duidelijk was). Voor beide groepen was water vaker wel dan niet heilig, en het is dus niet verwonderlijk dat op deze plek, waar de Maas zich splitste en de Waal vlakbij langs stroomde, een heilige plaats zou kunnen ontstaan.

De votiefsteen en de sokkel komen uit de periode van 150 tot 250 na het begin van onze jaartelling.⁶ In de derde eeuw veranderde de loop van de rivier hier; de Maas verlegde zich naar het zuiden, naar haar huidige loop.⁷ Misschien kwam Exomna’s votiefsteen toen in de rivier terecht en werd het heiligdom verlaten of vernietigd. Vandaag de dag is er in ieder geval geen spoor van een tempelgebouw meer te bekennen. Maar deze plek moet een heilige plaats zijn gebleven, in ieder geval lang genoeg om de plaatsnaam Alem te laten beklijven.

Exoplaneet Exomna?

Exomna’s verhaal heeft nog een staartje in onze tijd. In 2019 mocht Nederland beslissen over de nieuwe namen van een exoplaneet en de ster waar die omheen draait. Geheel volgens de traditie dat planeten vernoemd worden naar goden, was Exomna één van de kandidaat-namen voor de planeet. De ster zou dan Hurstrga gaan heten. Helaas spraken Exomna en Hurstrga het stempubliek niet bijzonder aan, en de godinnennamen werden niet gekozen. Planeet en ster heten nu Nachtwacht en Sterrennacht.⁸

---