Wodan

Wat we weten

Wodan was een Germaanse god die beter bekend is onder zijn Noordse naam Odin. Hij was de echtgenoot van Fria en het hoofd van de goden. Hij werd vereerd in alle hoeken van de Germaanse wereld, van het begin van de jaartelling tot ver na de kerstening – en in zekere zin vandaag de dag nog steeds.

Door de Romeinen werd Wodan gelijkgesteld met Mercurius. De schrijver Tacitus beschreef in zijn Germania dat Mercurius de voornaamste god was van de Suebi, een grote groep Germaanse volkeren, en dat ze hem op bepaalde dagen mensenoffers gaven.^[1] In de Lage Landen is een aantal inscripties voor Mercurius gevonden, maar het is niet zeker dat hier altijd Wodan werd bedoeld. Eén inscriptie echter, gevonden in Nijmegen, is gericht aan Mercurius Rex, ‘Koning Mercurius.’^[2] Die titel is niet van toepassing op de Romeinse Mercurius, die geen bijzonder vooraanstaande positie had. Het gaat hier dus waarschijnlijk om de oppergod Wodan.^[3] Ook Mercurius Friausius, genoemd op een andere Nijmeegse inscriptie, heeft mogelijk met Wodan te maken.

De identificatie van Wodan met Mercurius werd gebruikt om het woord dies mercurii te vertalen naar *wodinaz-dagaz, oftewel ‘woensdag.’^[4]

Vroege middeleeuwen

De naam Wodan is Oudhoogduits van oorsprong. De Oudnederlandse vorm is Wuodan, een naam die genoemd word in de Utrechtse Doopgelofte uit de achtste eeuw CE, een gelofte die afgelegd werd door heidenen die zich bekeerden tot het christendom.

Na het afzweren van de heidense goden getuigde de verse bekeerling van zijn geloof in de drie-eenheid, en kon zijn leven als christen beginnen. Dat de kerstening geen soepele transitie was, blijkt echter wel uit de Indiculus superstitionum et paganiarum, ook uit de achtste eeuw, waarin wordt gerept over heiligdommen en offerfeesten voor “Mercurius.”

Ook in andere vorm bleef het geloof in Wodan bestaan. Nog in de negentiende en twintigste eeuw bestonden volksverhalen over de Wilde Jacht, een leger van geesten dat door de lucht reed en een voorteken was van storm of ander ongeluk. De Wilde Jacht komt ook buiten de Germaanse wereld voor, maar daarbinnen was Wodan één van de figuren die de Jacht kon aanvoeren.^[6] De verhalen van de Wilde Jacht kunnen ontstaan zijn als verklaring voor stormen of andere weerfenomenen, maar de Jacht is ook geassocieerd met een traditie waarbij mannen, vermomd als demonen, rondtrokken, wellicht als overgangsrite naar volwassenheid. De mogelijkheid bestaat ook dat het een extatische cultus was, die met Wodan verbonden was.^[7],[8]

Theorieën

Naam

De naam Wodan wordt teruggevoerd op het Proto-Germaanse *woðanaz, dat afkomstig is van *woðaz, ‘razen.’^[9] Dit woord ligt ook aan de oorsprong van het Nederlandse woord ‘woeden.’^[10] Volgens Olivier van Renswoude is de benaming Wodan in het Nederlands eigenlijk ‘incorrect’; de naam van de god had moeten mee-evalueren met woensdag tot Woen.^[11] De modern-Friese naam van Wodan zou Wien, Woan of ook Woen zijn, uit Oudfries *Woden of *Weden.^[12]

In de Noordse mythologie had Odin, de Oudnoorse vorm van de naam, talloze bijnamen. Eén daarvan was Jǫrmunr, ‘de grote,’ de Oudnoorse variant van Irmin. Het is dus mogelijk dat Irmin een bijnaam was van Wodan. Ook Ister, een broer van Irmin, is wel in verband gebracht met Wodan; Jan de Vries redeneert dat de naam Ister wellicht een bijnaam van Wodan kan zijn geweest, verbonden met de Proto-Germaanse stam *(a)ist-, ‘vereren.’^[13] Beide goden kunnen echter ook op zichzelf staande godheden zijn geweest.

Verering

Hoewel hij in de Noordse mythologie en religie één van de bekendste goden was, is er weinig bekend over de verering van Wodan onder de Zuid-Germaanse volkeren. Van de cultus in de Lage Landen zelf is bijna niets bewaard gebleven. Het is echter wel mogelijk om enkele onderdelen te extrapoleren, hoewel we daarbij dus voorzichtig moeten zijn.

Wodan lijkt in de eerste plaats een oorlogsgod te zijn geweest, die de overwinning aan de ene of de andere partij kon schenken. Dat blijkt niet alleen uit de Noordse bronnen, maar ook uit Langobardische en Angelsaksische, en gold dus vermoedelijk ook in de Lage Landen. Waarschijnlijk hieraan gerelateerd was zijn functie als god van de dood. Zijn rol als leider van de Wilde Jacht toont hem als leider van een dodenleger, een motief dat we ook terugvinden in de einherjar van de Noordse mythologie, de gevallen strijders die naar Odins hal Valhǫll (Walhalla) gingen. Wellicht heeft ook Tacitus’ vermelding van mensenoffers hiermee te maken.

Een andere rol van Wodan was echter ook die van god van magie en genezing, twee concepten die nauw met elkaar samenhingen. . Hij was een sjamanistisch figuur die sterk geassocieerd werd met extase en razernij – zie ook de oorsprong van zijn naam. Ook deze functie vinden we terug in Oudnoorse, Oudengelse en Oudhooguitse bronnen, en zal vermoedelijk in een vorm in de Lage Landen bestaan hebben.

Daarnaast was hij de god van koningschap, poëzie, reizen en het runenschrift. In de Noordse mythologie was hij een gedaanteverwisselaar die het tevens niet zo nauw nam met de gendernormen. Hij was de echtgenoot van Fria, vader van Donar en wellicht ook Saxnot en Tiwaz, grootvader (met veel vraagtekens) van Ostara en Fosite, en voorvader van verschillende koningshuizen. Het is de vraag in hoeverre al deze functies ook in de Lage Landen bestonden, maar dat Wodan een veelzijdige godheid was, moge duidelijk zijn.^[14]

In de Lage Landen

Dat Wodan in de Lage Landen vereerd werd, blijkt wel uit het bestaan van het woord woensdag en het Friese woansdei. Ook enkele plaatsnamen wijzen mogelijk op het bestaan van een Wodancultus. In Noord-Holland ligt een Woensberg, en in Noord-Brabant zijn er Woensel en Woensdrecht. Woensel is mogelijk ontstaan uit Wodan en seli, ‘woning.’ Woensdrecht kan afkomstig zijn van Wodan en dreht, ‘doorwaadbare plaats.’ Hoewel deze etymologieën niet zeker zijn – de plaatsnamen kunnen ook afkomstig zijn van persoonsnamen – is het mogelijk dat deze plaatsen inderdaad verbonden waren met Wodan.^[15]

Een ander overblijfsel van een Wodancultus is nog terug te vinden in het hedendaagse Sinterklaasfeest, waarvan veel onderdelen met Wodan te verbinden zijn. Gezien het gebrek aan overlevering van Wodan in deze contreien is het vooral de Noordse mythologie waarop we moeten varen. Daarin had Odin een grijze baard, een grijs paard dat door de lucht kon lopen en een rol als god van de poëzie. Ook leidde hij de Wilde Jacht, zoals Sinterklaas zijn schare aan pieten leidt. Het is goed mogelijk dat enkele overeenkomsten berusten op convergentie en niet daadwerkelijk afkomstig zijn van een gedeelde oorsprong. Verschillende Sinterklaastradities zijn ook te laat ontstaan om uit heidense tijden afkomstig te zijn. De gelijkenissen zijn echter te sterk om volledig te wijten aan het toeval. De Sinterklaasvieringen zijn daarmee waarschijnlijk een vorm van een voortzetting van de Germaanse Wodancultus, al is het niet zeker hoe de overgang van de heidense godheid naar de christelijke heilige gedurende de kerstening precies verlopen is en in hoeverre de twee met elkaar geïdentificeerd werden.