Ostara

Wat we weten & Theorieën

In het geval van Ostara is er zó weinig dat we zeker weten, dat ik hier de kopjes van feiten en theorieën heb samengevoegd.

N.B. Hoewel het bestaan van de godin Ostara aanzienlijk minder zeker is dan dat van haar Angelsaksische equivalent Eostre, wordt hier de naam Ostara gebruikt voor deze godin. Dit omdat ze beter bekend is onder die naam, en gezien het mogelijke bestaan van het Oudnederlands ostara ‘Pasen.’

Bede en Eostre

De enige expliciete vermelding van het bestaan van een godin Eostre is afkomstig van de Angelsaksische monnik Bede, die in de achtste eeuw in zijn De Temporum Ratione een hoofdstuk wijdde aan de kalender van de Angelsaksen. Over de maand april vermeldt hij:

Bedes vermelding van Eostre is regelmatig in twijfel getrokken. Hij was immers een christen, die niets van het heidendom moest hebben – het was niet bepaald zijn intentie om heidense goden te bewaren voor het nageslacht. De kerstening was in zijn tijd al een eeuw gaande, en Eostre zou niet de eerste godheid zijn die bedacht is om een naam te verklaren.^[2] En hoewel Bede de etymologie van sommige van zijn maandnamen juist heeft, is het voor andere maanden minder zeker.^[3] Zodoende wordt de godin Eostre door sommigen bestempeld als verzinsel van Bede.

Dat hoeft echter niet het geval te zijn. Gezien de langdurige aard van de kerstening is het waarschijnlijk dat in Bedes tijd nog details over de heidense religie bekend waren. Bovendien schreef Bede, doorgaans beschouwd als betrouwbaar historicus, in dit geval juist over het heidendom in contrast met het beschaafdere christendom, en had hij geen echte redenen om godennamen te verzinnen, merkt Audrey Meaney op.^[4] Jacob Grimm zei al: “Het zou onkritisch zijn om deze kerkvader, die verder het heidendom op afstand houdt en ons er minder over vertelt dan hij weet, op te zadelen met de uitvinding van deze [godin].”^[5] En feit is dat het Engelse woord voor ‘Pasen’ nog altijd Easter is. Helemaal zeker kunnen we het nooit weten, maar velen beschouwen Eostre als een daadwerkelijk bestaand hebbende godin, en geen bedenksel van Bede.^[6]

Jacob Grimm en Ostara

Het Engelse Easter heeft een verwant in het Duitse Ostern, van Oudhoogduits ostarun. Daarnaast werd tot in de negentiende eeuw de maand april in gedeelten van Duitsland ostermonat genoemd. Die maandnaam gaat ver terug: in de negende eeuw vertaalde Karel de Grote de maandnamen in uit het Latijn “naar zijn eigen taal, in plaats van […] de barbaarse namen waaronder ze tot dan toe onder de Franken bekend stonden.” De maand april werd vertaald met ostarmanoth.^[7]

In zijn Deutsche Mythologie nam Jacob Grimm op basis hiervan aan dat in Duitsland een godin *Ostara vereerd moest zijn geweest, verwant met de Angelsaksische Eostre.^[8] Veel van Grimms theorieën worden tegenwoordig betwijfeld, en dat is ook bij Ostara gebeurd. Eén van de aanleidingen tot twijfel is het feit dat er buiten Duitsland en Engeland geen cognaten van Ostern resp. Easter te vinden zijn: in het Nederlands (Pasen), Fries (Peaske) en de andere Germaanse talen is de naam van Pasen afgeleid van het Latijnse Pascha. Omdat het Oudhoogduitse ostarun slechts in een beperkt gebied in Duitsland werd gebruikt, redeneert onder andere Philip Shaw dat ostarun/ostarmanoth direct uit Angelsaksisch Engeland afkomstig is, naar Duitsland gebracht door Angelsaksische missionairs.^[9] De klankovergang van eostur- naar ostar– is echter niet voor de hand liggend; bovendien rijst de vraag waarom de christenen een naar een heidense godin vernoemde maand- en feestdagnaam zouden verspreiden.^[10] Het is dus denkbaar dat Grimm gelijk had. Of er ooit daadwerkelijk een continentale godin Ostara bestond, blijft de vraag. Geheel onmogelijk is het echter niet.

Naam en functie

De namen Eostre en *Ostara worden gewoonlijk teruggeleid naar het Proto-Germaanse *Austron, wat zelf teruggaat op het Proto-Indo-Europese *h₂eus-reh₂-, afkomstig van *h₂eus-os, ‘dageraad.’ Dat maakt *Ostara verwant met het woord oost, maar ook met het Latijnse aurora, het Griekse eos, het Sanskriet uṣás en het Litouwse aušra, ‘dageraad.’^[11]

Aurora, Eos en Uṣás waren echter ook de namen van dageraadsgodinnen. Daarom wordt ook Ostara vaak gezien als godin van de dageraad. Het is hier wellicht interessant op te merken dat in verschillende Indo-Europese religies de godin van de dageraad de dochter was van de hemel(god). We weten niet of dat motief ook in de Germaanse religie bestond, maar als dat zo was, dan zou dat betekenen dat *Austron de dochter was van *Tiwaz.

Vanwege het feit dat ze in het voorjaar vereerd werd, wordt Ostara ook wel beschouwd als mogelijke godin van de lente. Veel Germaanse godinnen waren verbonden met voorspoed, groei en vruchtbaarheid, en Ostara zou hier dan ook onder vallen. Volgens Rudolf Simek is het waarschijnlijker dat ze een lentegodin was dan een vruchtbaarheidsgodin.^[13] Het één hoeft het ander echter niet uit te sluiten. Ostara kan meer dan één functie hebben gehad. Het is ook mogelijk dat de lente en de dageraad voor de Germanen verband met elkaar hielden. Op de lente-equinox, dus kort voor het begin van de Eosturmonath, komt de zon op pal in het oosten – een woord dat etymologisch verwant is met de naam Ostara.^[14] Karl Helm redeneert zelfs dat de lente gezien kan worden als de dageraad van het jaar, al is het twijfelachtig of dat ook als zodanig gezien werd door de Germanen. Philip Shaw noemt Helms redenering dan ook niet overtuigend.^[15]

Shaw zelf verwerpt de etymologie die de naam van de godin verbindt de dageraad en het oosten. Hij argumenteert dat de godin Eostre geen nationale Angelsaksische godin was, maar een lokale godin verbonden aan een plaats, in het bijzonder Eastry in Kent. Het woord Easter zou dan ook uit die regionen afkomstig zijn geweest, en met het christendom door heel Engeland verspreid zijn. Zijn theorie vereist echter een enigszins ingewikkeld onderscheid tussen oost- en west-Kent en de maandnamen die daar gebruikt werden, en het tweemaal verspreiden van deze in essentie heidense naam door de christenen (eerst door heel Engeland, vervolgens naar Zuid-Duitsland).^[16] Zijn theorie is dus niet bijzonder waarschijnlijk.

Datum van de festiviteiten

In weerwil van het uit de wicca afkomstige Wheel of the Year, dat de basis vormt voor veel kalenders die moderne heidenen volgen, werden de Eostre-feesten in Engeland (en wellicht ook Ostara-feesten op het vasteland) niet gevierd op de lente-equinox 21 maart. De Germanen gebruikten een lunisolaire kalender, die gekalibreerd was op de zon, maar voor de maandtelling gebaseerd was op de maancyclus. Dit betekent dat de Germaanse maanden niet gelijkliepen met de onze. Bede stelde de maand Eosturmonath gelijk met de maand die er het meest mee overeenkwam: april.

De Germaanse maanden liepen van nieuwe maan tot nieuwe maan, en festiviteiten vonden vaak plaats rond de volle maan. Het Paasfeest wordt vandaag de dag nog gevierd op de zondag na de eerste volle maan van de lente; het is dus goed mogelijk dat de Eostre-feesten rond die volle maan gevierd werden.

Het Oudhoogduitse ostarun en het Duitse Ostern zijn meervoudsvormen. Dat, in combinatie met het feit dat Bede het over “feesten” had, duidt erop dat de vieringen voor Eostre meerdere dagen in beslag zullen hebben genomen.

Ostara in de Lage Landen?

Werd Ostara ooit in de Lage Landen vereerd? Het is een intrigerende vraag. Nederland en België liggen immers niet alleen precies tussen de twee gebieden van respectievelijk Eosturmonath en Ostarmanoth in, maar zijn tevens de gedeeltelijke oorsprongsstreken van zowel de Angelsaksen als de Franken, en in het bijzonder de voorouders van Karel de Grote. Toch zeggen wij vandaag de dag april en Pasen, geen oostermaand en Oosteren.

Dat is echter niet altijd zo geweest. Het Oudnederlands Woordenboek vermeldt het bestaan van het woord ostarmanoth, ‘april,’ en ostara, ‘Pasen,’ naast paskadag, ‘Paasdag.’^[17] Alle drie de termen komen slechts één keer voor, dus het is moeilijk te bepalen hoe en waar ostarmanoth en ostara gebruikt werden. Ostara wordt genoemd in de Middelfrankische Rijmbijbel, afkomstig uit een regio waar Oudnederlands, Oudhoogduits en Oudnederduits elkaar ontmoetten.^[18] Wellicht gaat het hier dus om een Duitse invloed, geen Nederlandse traditie.

We komen de woorden oostermaand en Oosteren opnieuw tegen in het Middelnederlands.^[19] Maar in het zestiende-eeuwse Etymologicum Teutonicae Linguae, één van de bronnen waarin de twee woorden voorkomen, wordt weer verwezen naar Bede en Karel de Grote – buitenlandse bronnen.^[20] Een andere bron uit de vijftiende eeuw noemt Oistren naast Paischen.^[21] In hoeverre oostermaand en Oosteren in de Lage Landen gebruikt werden, blijft dus zeer onduidelijk. Feit is dat ze het inmiddels allang hebben afgelegd tegen april en Pasen.

Het is dus nog altijd de vraag of Ostara ooit in de Lage Landen vereerd werd. Een conclusie zal waarschijnlijk voor altijd uitblijven, maar het is zeker een mogelijkheid dat ook Ostara een godin van eigen bodem was.

---

Noot: Een functie van Ostara als voorjaars- of vruchtbaarheidsgodin zou bevestigd kunnen worden door een spreuk die voor het eerst werd gepubliceerd in 1853, maar die afkomstig zou zijn uit de tiende eeuw, bewaard in een klooster in het Duitse Corvey.^[22] De spreuk, beginnend met de regel “Eostar, Eostar, aarde-moeder,” vertoont sterke overeenkomsten met de Oudengelse Æcerbot, een langere spreuk afkomstig uit de elfde eeuw.^[23] Maar hoewel de echtheid van de Eostar-spreuk niet met zekerheid bepaald is, is de kans groot dat het een vervalsing is, gebaseerd op de Æcerbot. Het feit dat de tekst niet in aanmerking genomen is door filologen en historici is wellicht een veeg teken. Ostara wordt ook genoemd in het hoogstwaarschijnlijk vervalste Oudhoogduitse slaapliedje, waarin ook Tamfana en Wodan voorkomen.^[24]