Magusanus

Wat we weten

Inscripties

De god Hercules Magusanus is relatief goed geattesteerd. Hij wordt genoemd op een totaal van 20 of 21 inscripties uit de Romeinse tijd. Zeven daarvan zijn in Nederland gevonden, één inscriptie waarop alleen de letters “H E M” staan, mogelijk een afkorting van “He(rcules) M(agusanus),” in België.^[1] De locaties van de vondsten staan op de kaart hieronder.

De overige inscripties komen uit Duitsland (Xanten, Bonn en Keulen), Hongarije, Roemenië, Italië en Groot-Brittannië. Een aantal van deze buitenlandse inscripties verwijst weer terug naar de Lage Landen: de Italiaanse inscriptie werd gemaakt door de cives Batavi, de Britse inscriptie door het ala Tungrorum.^[2]

Verder wordt Hercules Magusanus genoemd op twee munten die te Keulen in 261 CE geslagen werden in opdracht van de Gallische keizer Postumus, die afkomstig was uit het Nederrijngebied.^[3] Hij is hier afgebeeld als een klassieke Hercules. Dat geldt ook voor andere afbeeldingen van Hercules Magusanus, afkomstig van votiefstenen uit Xanten en Bonn. De vondsten zijn gedateerd op de eerste tot de derde eeuw CE, met de votiefsteen uit Ruimel als vroegste, gedateerd op halverwege de eerste eeuw.^[4]

Tempel(s)

De inscriptie uit Empel werd gevonden in de resten van een Gallo-Romeinse tempel, samen met een bronzen beeldje van Hercules. Het wordt daarom algemeen aangenomen dat dit heiligdom gewijd was aan Hercules Magusanus. De tempel werd vermoedelijk aan het eind van de eerste eeuw CE gebouwd op een rivierduin, maar voor die tijd moet er een ouder heiligdom in de open lucht hebben gestaan. Het is mogelijk dat de votiefsteen in het nabijgelegen Ruimel ook afkomstig was uit deze tempel, aangezien die votiefsteen verplaatst is geweest. Naast de inscriptie en het beeldje werden ook dierenbotten, aardewerk, bronzen vaatwerk, munten, wapentuig en sieraden gevonden.^[5]

Vergelijkbare Gallo-Romeinse tempels zijn op verschillende andere locaties in Nederland gevonden. Twee ervan, in Elst (Gelderland) en Kessel-Lith (Noord-Brabant), zijn ook in verband gebracht met Magusanus vanwege vergelijkbare vondsten als in Empel – al wordt Magusanus daar nergens genoemd.^[6] In juni 2022 echter werd een tempelcomplex opgegraven bij het Gelderse Zevenaar, waar ook een inscriptie voor Hercules Magusanus werd gevonden. Deze tempel is nog niet uitgebreid geanalyseerd, maar zal ongetwijfeld nieuwe intrigerende informatie over de cultus van Magusanus opleveren.

Theorieën

Verering – de Tempel van Empel

De tempel van Empel alleen al geeft echter boeiende inzichten in de verering van Magusanus. De tempel was gebouwd op een bebost rivierduin ten zuiden van de Maas, vlak bij de monding van de Dieze in die rivier. Heuvels en wouden waren vaak heilige plaatsen, en ook rivieren hadden een sterke spirituele betekenis. De tempel voor Magusanus stond op een plaats waar deze drie samenkwamen; een bijzonder heilige plek dus.

Aanvankelijk was het heiligdom – nog geen stenen tempel, maar een openluchtheiligdom – vermoedelijk in gebruik van de stam van de Eburones, blijkens de grote hoeveelheid Eburoonse munten die er gevonden zijn. Nadat de Eburones in 54 BCE door Julius Caesar van de kaart geveegd werden, kwamen de Batavi in dit gebied wonen en namen het heiligdom in gebruik. Het was pas na de Bataafse Opstand in 69 CE dat de Gallo-Romeinse tempel gebouwd werd.

In de tempel werden talloze munten, sieraden en wapentuig gevonden, die als offers zijn neergelegd. Uit de gevonden mantelspelden, die gedragen werden door de inheemse bevolking, blijkt dat de tempel vooral door deze lokale bevolking gebruikt werd, en niet door de buitenlandse Romeinen. De munten- en wapenoffers duiden erop een groot deel van de vereerders militairen waren. De wapenoffers vormden wellicht een rite of passage, waarmee de soldaten na hun dienst in het Romeinse leger terugkeerden naar de gewone wereld.

Uit een pollenanalyse blijkt dat het rivierduin voornamelijk was begroeid met eikenbomen, maar er zijn ook pollen van granen gevonden. Die duiden wellicht op offers van graanschoven of maaltijdresten. De vondsten van dierenbotten, aardewerk en bronzen vaatwerk zijn aanwijzingen dat rituele maaltijden – met bijbehorende dierenoffers – onderdeel vormden van de cultus.^[7]

Naam

Over de herkomst van de naam Magusanus zijn veel verschillende theorieën ontwikkeld. Sommige leiden de naam terug naar Keltische wortels, andere naar het Germaans.

De etymologie die tegenwoordig het populairst is, is afkomstig van Norbert Wagner en leidt Magusanus terug op een Germaanse naam *Magusnaz, wat ‘hij die aan de macht/kracht toebehoort’ zou betekenen. In analogie met namen als Hludana zou er dan in de loop der tijd een a ingevoegd zijn, wat uiteindelijk leidde tot het gelatiniseerde Magusanus.^[8] Dat is echter een ietwat vreemde naam voor een god – je zou eerder verwachten dat de macht aan de god toebehoort, niet andersom.

Er zijn dan ook verschillende andere mogelijkheden. Tineke Looijenga brengt Magusanus in verband met Noviomagus, de Romeinse naam van het huidige Nijmegen. Noviomagus komt van het Keltisch en betekent ‘nieuwe markt.’ Magus-an-us zou dan ‘hij van de markt’ betekenen. De Romeinse Hercules was onder andere patroongod van de markt en de veeteelt; Magusanus zou dan de god van de (Nijmeegse) veemarkt zijn geweest.^[9] Maar een connectie met een enkele locatie is onwaarschijnlijk gezien de wijde verbreiding van Magusanus’ cultus. We moeten het dus (letterlijk) elders zoeken.

Een andere Keltische etymologie is afkomstig van Lauran Toorians. Hij reconstrueert de oorspronkelijk Keltische naam als *Magusenos, afkomstig van Proto-Keltisch *magus, ‘jongeling’ of ‘dienaar,’ en *senos, ‘oud.’ Magusenos zou dan ‘jeugdige oudere’ (“youthful old one”) betekenen, een schijnbare tegenstelling die in de Gallische religie echter niet onbekend is. De naam zou vervolgens gegermaniseerd en vervolgens gelatiniseerd moeten zijn om de schrijfwijze Magusanus te verklaren.^[10]

Olivier van Renswoude merkt op dat Toorians’ interpretatie gebouwd is op nogal wat ‘als,’ en is niet overtuigd. Hij leidt de naam Magusanus terug op Proto-Germaans *Magusanaz, bestaande uit *maguz, ‘jongen,’ of ‘zoon,’ en *sanaz, ‘strevend.’ Dat zou van Magusanus mogelijk ‘jeugdige krijger’ of ‘zonen-strevend’ maken.^[11]

Naast deze verklaringen zijn er nog vele etymologieën die de naam Magusanus trachten te duiden. Zo geeft Theodor von Grienberger ‘campestris,’^[12] Patrizia de Bernardo Stempel ‘machtige oudere’^[13] en Garett Olmsted ‘gelukkige jongeling.’^[14] Maar geen enkele theorie lijkt tot dusver eenieder te overtuigen. Al met al blijft een uiteindelijk conclusie over de betekenis van de naam uit.

Functie

Hoewel de interpretatie van de naam dus onbeslist is, zijn verschillende elementen van Magusanus’ functie af te leiden uit de archeologische vondsten. Die concentreren zich in het Nederrijngebied (of zijn er naar terug te leiden). Magusanus was dus eerst en vooral een Nederrijnse godheid. Binnen het Nederrijngebied lijkt de cultus vooral geconcentreerd te zijn geweest in het gebied van de stam van de Batavi, waar de tempels van Empel en Zevenaar (en wellicht ook die van Kessel-Lith en Elst) stonden. De inscriptie uit Ruimel werd zelfs gemaakt door de summus magistratus civitas Batavorum, de hoogste bestuurder van het gebied van de Bataven. Hoewel de verering van Magusanus niet beperkt is tot de deze stam, is het duidelijk dat hij voor de Batavi een belangrijke functie had.

De hoofdfunctie van Magusanus lijkt vooral die van een strijd- of heldengod te zijn, in overeenstemming met zijn associatie met de Romeinse Hercules. Eén van de inscripties uit Roemenië is gericht aan Deo Invicto Herculi Magusano, oftewel ‘de onoverwinnelijke god Hercules Magusanus.’^[15] Minstens de helft van de inscripties werd gedoneerd door soldaten, en de grote hoeveelheden wapenoffers in Empel tonen ook aan dat Magusanus voornamelijk in een militaire context werd vereerd.

Mogelijk was Magusanus ook de patroongod van de Bataafse iuventus, een groep jonge krijgers. De iuventus vereerde vaak een bepaalde god, en het is niet onwaarschijnlijk dat dat bij de Batavi Hercules Magusanus was. Wellicht kan de inscriptie die tussen Arnhem en Nijmegen werd gevonden, waarin een Bataafs echtpaar Magusanus (en Haeva) aanroept voor hun kinderen, in dit licht worden gezien. Magusanus zou dan de beschermer van de iuventus zijn, en de inwijdingsrituelen zouden zich hebben afgespeeld in zijn heiligdommen.^[16]

Het is ook mogelijk dat Magusanus daarnaast een functie als vruchtbaarheidsgod had. De Romeinse Hercules werd in het bijzonder geassocieerd met de veehouderij, die een belangrijk onderdeel vormde van het bestaan van de stammen in het Nederrijngebied – zie ook de mogelijkheid dat Magusanus’ naam in verband stond met de veemarkt. Wellicht houden ook de in Empel gevonden dierenbeenderen, vooral afkomstig van runderen, schapen, geiten en varkens, hiermee verband.^[17]

Identificatie met andere goden

Dankzij zijn connectie met Hercules is Magusanus vaak beschouwd als een epitheton van de Germaanse god Thunar, die in de interpretatio romana wel met Hercules werd gelijkgesteld.^[18] Gezien de gelijkenissen in de functies van de beide goden – ook Thunar werd geassocieerd met krijgers en vruchtbaarheid – is dit niet onaannemelijk. Wellicht is het hier ook relevant dat de tempel van Empel op een heuvel met eikenbos gebouwd was, een boom die ook heilig was voor Thunar. Maar het blijft bij speculatie; het is evengoed mogelijk dat Magusanus een op zichzelf staande godheid was.

Een andere mogelijkheid is dat Hercules Magusanus dezelfde is als Hercules Deusoniensis, wiens naam ook is gevonden op de munten van keizer Postumus. De naam Deusoniensis verwijst naar de rivier de Dieze, die niet ver van Empel in de Maas stroomt. Roymans en Derks stellen dat de naam Hercules Deusoniensis verwijst naar “díé Hercules Magusanus, die […] aan de Dieze vereerd werd.” De tempel van Empel was ten tijde van keizer Postumus buiten gebruik geraakt, maar de auteurs menen dat het heiligdom tegen die tijd wellicht verplaatst was naar een andere locatie bij de Diezemonding.^[19]

Persoonlijke ervaringen

Lees hier de moderne interpretatie van Magusanus van Senobessus Bolgon, en hier die van Thia Frankisk Aldsido.