Lenus

Wat we weten

Inscripties

Lenus Mars is een naam die voorkomt op een aantal inscripties, waarvan het grootste deel uit de omgeving van het Duitse Trier komt. Anders dan bij de meeste geromaniseerde godheden, komt de naam Lenus bijna uitsluitend vóór de Romeinse naam Mars, in plaats van erna.

In totaal zijn er 13 inscripties gevonden van Lenus Mars: twee in Groot-Brittannië, acht nabij Trier in Duitsland, twee in Luxemburg, en één in België. Niet allemaal zijn ze zeker; op verschillende inscripties zijn letters weggevallen. De Belgische inscriptie lijdt echter geen twijfel. De inscriptie (CIL XIII 3970)  staat op een bronzen plaatje dat werd gevonden in Virton, Luxemburg, en luidt: “LENO MARTI EXSOBIN(IO) NOVIC(IUS) ET EXPECTATUS V(OTUM) S(OLVERUNT) L(IBENTES) M(ERITO),”^[1] in het Nederlands: “Aan Lenus Mars Exsobinius hebben Novicius en Expectatus hun gelofte ingelost, gaarne en met reden.”

Op twee locaties in Duitsland zijn inscripties tussen de resten van Gallo-Romeinse tempels gevonden: Irminenwingert nabij Trier en de Martberg nabij Pommern, beide aan de rivier de Moezel. De tempel bij Irminenwingert werd gebouwd in de eerste eeuw BCE en werd gebruikt tot het eind van de vierde eeuw CE.^[2]  Hier zijn naast inscripties aan Lenus Mars ook inscripties gevonden aan Mars Iovantucarus, de ‘beschermer van de jeugd.’ Tevens werden beeldjes van kinderen gevonden, die vaak offergaven vasthielden, evenals beeldjes van genii cucullati, kleine figuren met capuchons (zie ook Iverix).^[3]

Ook het heiligdom op de Martberg stamt reeds uit de eerste eeuw BCE. Op de locatie werden talloze offers van munten, sieraden en kleine vaten gevonden.^[4] Naast een inscriptie aan Mars Laenus^[5] werd een tweetalige inscriptie gevonden: in het Grieks en het Latijn dankt een zekere Tychikos de god Ares/Mars met een gedicht voor een voorspoedige genezing. Hoewel Lenus’ naam hier niet wordt genoemd, is het niet onwaarschijnlijk dat deze godheid hier bedoeld werd.^[6] De Gallo-Romeinse tempel is hier in 2004 gereconstrueerd.

Andere genoemde namen

Het is niet zeker of Exsobinius een bijnaam is van Lenus Mars, of dat het onderdeel is van de naam van Novicius. Er zijn meer bijnamen die voor Lenus Mars wordt genoemd: Veraudunus en Arterancus.^[7],[8] Tevens is er een inscriptie die “Lenus Mars of Ocelus Vellaunus” noemt, gevonden in het Welshe Caerwent. Ocelus is de naam van een Britse god die ook met Mars gelijkgesteld werd; Vellaunus wordt in een Franse inscriptie met Mercurius gelijkgesteld.^[9] Of hier twee verschillende godheden worden aangeroepen of één godheid onder meerdere namen, is niet duidelijk.

De god wordt enkele malen aangeroepen naast andere godheden: de Romeinse Victoria^[10] en de inheemse Xulsigiae,^[11] Inciona^[12] en Ancamna. De laatste wordt tweemaal genoemd naast Lenus Mars, eenmaal naast Mars Smertulitanus, en tweemaal naast alleen Mars.^[13]

Afbeeldingen

De Britse inscriptie uit Caerwent staat op het voetstuk van een standbeeld waarvan alleen de voeten nog over zijn. Naast de voeten van de godheid staan echter de voeten van een gans.^[14] De andere Britse inscriptie, gevonden in Chedworth, toont een figuurtje dat een speer en een bijl vasthoudt – al is het niet zeker dat het hier om Lenus Mars gaat.^[15]

In de tempel van de Martberg werd een votiefsteen gevonden met aan één kant een inscriptie en aan de zijkanten en achterkant reliëfafbeeldingen van hoofden.^[16] Tevens werd hier een bronzen beeldje gevonden dat de god afbeeldt als een naakte strijder.^[17]

Theorieën

Namen

De naam Lenus wordt algemeen beschouwd als van Gallische oorsprong. De vermoedelijke Gallische vorm is Lenos, maar die naam is op veel verschillende manieren uitgelegd. Patrizia de Bernardo Stempel interpreteert de naam als ‘verwonder’ (als in ‘iemand die een wond toebrengt.’)^[18] Garrett Olmsted geeft ook ‘verwonder,’ of anders ‘jongeling,’ maar noemt de naam “enigmatisch.”^[19] Xavier Delamarre interpreteert de naam als ‘bos’ of ‘bosje.’^[20] Maurits Gysseling verbindt de naam met de wortel *leino, ‘mild.’^[21] De Bernardo Stempel bestempelt deze laatste twee verklaringen echter als “onbevredigend.”^[22]

Voor de bijnamen van Lenus zijn verschillende verklaringen gegeven:

• Exsobinius: De Bernardo Stempel geeft ‘onbevreesd’^[23] (zie ook Exomna).
• Arterancus: het eerste gedeelte kan afkomstig zijn van Gallisch *artos, ‘beer.’^[24]
• Veraudunus: de naam is niet verklaard, maar is mogelijk de oorsprong van de plaatsnaam Virton, waar de Belgische inscriptie gevonden werd.^[25]

Functie

Hoewel de naam Lenus niet met zekerheid verklaard kan worden, is uit de connectie met Mars op te maken dat Lenus vermoedelijk een functie had als oorlogsgod. De bijnaam Exsobini, en mogelijk ook Arterancus, lijkt hier in ieder geval op te duiden. Deze functie wordt verder ondersteund door de attributen van wapens die op de vondst uit Chedworth afgebeeld worden en het bronzen beeld van een krijger, gevonden op de Martberg. Ook de afbeelding van ganzenpoten op de vondst uit Caerwent duidt mogelijk op een connectie met dit domein: ganzen werden in de Keltische cultuur geassocieerd met strijd en oorlog.^[26]

Op basis van de geografische verbreiding van de vondsten kan Lenus worden gekenmerkt als god van de stam van de Treveri. De hoeveelheid inscripties en het feit dat er twee tempels van hem zijn gevonden, duiden erop dat hij een belangrijke functie had voor deze stam. Edith Wightman noemt Lenus dan ook “een van de beste voorbeelden van een Teutates, of god van het volk, […] beschermer van de stam in de strijd.”^[27] (Asterix-lezers kennen Teutates beter als Toutatis.) Gezien het vele voorkomen van beeldjes van kinderen en de connectie met Mars Iovantucarus in de tempel in Irminenwingert, was Lenus mogelijk in het bijzonder de beschermer van kinderen.^[28] Wellicht was dit in samenhang met zijn echtgenote Ancamna (zie hieronder).

Vaak wordt Lenus geïnterpreteerd als god van de genezing. Deze interpretatie is gebaseerd op de Grieks/Latijnse inscriptie van de Martberg en het feit dat de tempel bij Irminenwingert verbonden zou zijn geweest met helende bronnen. Het water van de bron die bij de locatie van de tempel ontspringt werd nog tot in de moderne tijd helende krachten werd toegeschreven. Dat betekent echter niet dat deze bron ook in de eerste eeuwen van de jaartelling als helend werd gezien, en zoals Ton Derks aantoont, gaan de inscripties in Irminenwingert niet in het bijzonder over genezing.^[29] Het is dus goed mogelijk dat Lenus niets met genezing te maken had.

Relatie met andere goden

De naam van de godin Ancamna komt vier à vijf keer voor naast de naam van (Lenus) Mars, wat er waarschijnlijk op duidt dat deze twee goden een echtpaar waren. De naam van Ancamna is uitsluitend gevonden in het gebied rondom Trier; ook zij was dus een lokale godin.

Er zijn talloze Keltische godheden die gelijkgesteld werden met Mars – zie bijvoorbeeld ook Intarabus en Camulus. Dit waren vermoedelijk grotendeels losstaande goden. Garett Olmsted echter ziet al deze goden als verschillende namen voor een enkele godheid, Vellaunos-Esus, waarvan ook Lenus een bijnaam zou zijn.^[30]

De naam van de Martberg is net als Lenus verbonden aan Mars, en deze berg was dus mogelijk altijd al de berg van Lenus Mars. Dat geldt niet voor Irminenwingert – die naam lijkt op het eerste gezicht een link te hebben met de Germaanse god Irmin, die ook wel gelijkgesteld is met Mars, maar deze plaats is vernoemd naar de heilige Irmina, die uit Trier kwam.^[31] Lenus is dus niet verbonden aan Irmin.

Persoonlijke ervaringen

Lees hier de interpretatie van Senobessus Bolgon.