Donar

Wat we weten

Donar was een Germaanse god die het best bekend is onder zijn Oudnoorse naam Thor. Hij was een populaire godheid die wijd en zijd vereerd werd, ook in de Lage Landen. We komen de sporen van zijn verering hier tegen van de Romeinse tijd tot lang na de kerstening.

Romeinse tijd: Hercules/Jupiter

In de Romeinse tijd werd Donar volgens de interpretatio romana gelijkgesteld met twee verschillende Romeinse goden: Hercules en Jupiter. Aanvankelijk was het Hercules waarmee Donar geïdentificeerd werd, een held-god met een machtig wapen. In andere, (iets) latere bronnen werd hij echter beschouwd als het equivalent van Jupiter, de dondergod. Het was deze identificatie die leidde tot de de leenvertaling thunaraz dagaz, oftewel donderdag, voor het Latijnse dies jovis, ‘dag van Jupiter.’^[1] Wat deze verandering veroorzaakt kan hebben, is niet zeker. Jan de Vries noemt de mogelijkheid dat Hercules werd gevonden als Romeins equivalent voor Donar, en dat het omgekeerde gebeurde bij het omzetten van de dagnamen, waarvoor een Germaanse evenknie van Jupiter werd gezocht.^[2] Het is de connectie met Jupiter die uiteindelijk standhield; in bronnen als de Indiculus wordt Jupiter genoemd, en niet Hercules.

De Romeinse schrijver Tacitus noemt de verering van ‘Hercules’ onder de Germanen een paar keer. In zijn Germania vermeldt hij dat de Suebi, een grote groep Germaanse volkeren, de drie goden Mercurius, Mars en Hercules vereerden. Hercules en Mars – Donar en Tiwaz – werden geëerd met “consessis animalibus,” wat vertaald wordt als “reine dieren” of “toegestane dieren,” dierenoffers dus.^[3] Elders in hetzelfde werk beschrijft Tacitus dat de Germanen zeggen dat Hercules onder hen is geweest, en dat ze hem als eerste onder de krijgers toezingen voor ze ten strijde trekken.^[4] Tot slot vermeldt hij in zijn Annales een heilig woud van Hercules nabij de rivier de Wezer.^[5]

In de Lage Landen zijn verschillende votiefstenen gevonden met inscripties gericht aan zowel Hercules als Jupiter. Hiervan is het echter onmogelijk te duiden of hier de Romeinse goden bedoeld werden, Donar, of geheel andere goden. Een groot deel van de Hercules-inscripties is gewijd aan Hercules Magusanus, die mogelijk inderdaad verbonden was met Donar, maar ook een op zichzelf staande god kan zijn geweest.

Vroege middeleeuwen

Na de Romeinse tijd vervloog de connectie met Hercules. Uit de tijd van de kerstening komen verschillende bronnen waarin de god Jupiter wordt genoemd, maar Donar bedoeld werd. Een bekende passage is die over de eikenboom gewijd aan ‘Jupiter’ in het Duitse Geissmar, die door de befaamde missionaris Bonifatius werd omgehakt.^[6] Ook in teksten van dichter bij huis wordt Donar onder deze naam genoemd; de achtste-eeuwse Indiculus superstitionum et paganiarum noemt de heidense gebruiken van offers en feesten voor Jupiter, en het bestaan van heiligdommen voor de god. Tevens stelde de zevende-eeuwse Vlaamse bisschop Sint Eligius: “Niemand moet Jove’s dag in ledigheid doorbrengen.” Het niet werken op donderdag blijkt diep in het systeem te hebben gezeten; na de kerstening bleef de donderdag nog lange tijd een heilige dag, waarop geen werk werd verricht, voornamelijk in Duitsland. De dag was ook populair voor het sluiten van huwelijken.^[7]

De naam Donar is Oudhoogduits. De Oudfriese naam van de god was Thuner, de Oudnederlandse naam Thunaer. Onder deze naam wordt hij genoemd in de Utrechtse Doopgelofte uit de achtste eeuw, een gelofte die afgelegd werd door heidenen die zich bekeerden tot het christendom.

Na het afzweren van de heidense goden getuigde de verse bekeerling van zijn geloof in de drie-eenheid, en kon zijn leven als christen beginnen. Dat de kerstening geen soepele transitie van het ene naar het andere geloof was, blijkt echter wel uit de hardnekkigheid waarmee de kerk de verering van Donar nog eeuwenlang bleef bestrijden.

Doenre?

Zo is er de vijftiende-eeuwse tekst uit Holland die een lijst bevat bevat met vragen over bijgeloof. Er worden figuren als draken en witte wieven genoemd, maar vraag 8 luidt: “Hebdi gheloeve aen doenre?”^[9] Het kan zijn dat doenre simpelweg de donder is, waaraan een bepaalde kracht wordt toegeschreven, maar in dat geval zou men een lidwoord ervoor verwachten. Een andere mogelijkheid is dat het hier gaat om een figuur Doenre, een overblijfsel van Donar. Zeker is dat allerminst – het zou betekenen dat de god eeuwenlang in een christelijke samenleving heeft voortbestaan – maar de mogelijkheid is niet uit te sluiten.

Donaramuletten

Door heel Europa en ook daarbuiten zijn vondsten gedaan van wat men Donaramuletten of Donarkeule noemt: hangers van verschillende materialen, zoals been, hout of goud, kegelvormig of prismatisch. De vroegere vondsten, uit de Romeinse tijd, worden ook wel Herculeskeule genoemd, en één Herculeskeule uit Keulen draagt ook de inscriptie “DEO HER(CULI).” Deze zijn duidelijk knotsvormig, geïnspireerd op Hercules’ knots (Duits keule). De latere Donaramuletten, uit de vierde tot zevende eeuw, zijn meer gestileerd en vaak versierd met patronen.

Theorieën

Naam en oorsprong

De naam Donar is afkomstig van het Proto-Germaanse *Þunraz, ‘donder.’ Op zijn beurt is dit woord weer afkomstig uit het Proto-Indo-Europese *(s)tenH-, met dezelfde betekenis. Donar is daarmee verwant met de naam van Gallische dondergod Taranis (zie ook Iverix).^[12]
Zoals gezegd is de Oudnederlandse variant van de naam Thunaer, naast Oudfries Thuner. De Nieuwnederlandse en Nieuwfriese namen zouden vandaag de dag Donder en Tonger luiden, zoals ook donderdag en tongersdei zich ontwikkeld hebben.^[13],[14]

Dondergoden komen veelvuldig voor in Indo-Europese mythologieën. Naast de Germaanse Donar en de Keltische Taranis zijn er de Baltische Perkunas, de Slavische Perun en de Indische Indra. De laatste heeft veel overeenkomsten met Donar. De dondergod werd dan ook waarschijnlijk reeds door de Proto-Indo-Europeanen vereerd.^[15]

Functie

Uit zowel Tacitus’ Germania als de vroegmiddeleeuwse bronnen blijkt duidelijk dat Donar een belangrijke godheid was onder de Germanen, naast Wodan de meest prominente god. Dat wordt ook gereflecteerd in de Noord-Germaanse bronnen als de Edda’s.

Uit de Noord-Germaanse bronnen blijkt dat Thors functie als dondergod naar de achtergrond was verdwenen, ten gunste van zijn rol als god en beschermer van het volk. Hij was een strijdgod die sterk werd geassocieerd met de vruchtbaarheid van het land, en werd aangeroepen voor hulp in alle onderdelen van het leven.^[16] Hoewel dat niet direct betekent dat hij dezelfde rol had buiten Scandinavië, is het gezien zijn (nog lang na de kerstening aanhoudende) populariteit onder het volk niet onwaarschijnlijk dat hij ook onder de Zuid-Germaanse volkeren een dergelijke functie had. De Donaramuletten bevestigen dat in ieder geval.

De connectie die Donar had met bomen is niet uniek voor deze god. Bomen en wouden in het algemeen waren heilig voor de Germanen en werden vaak met goden geassocieerd. De eik in het bijzonder echter lijkt sterk met Donar verbonden te zijn geweest. De door Bonifatius gevelde Jupiter-eik is een voorbeeld van deze connectie, en in het door de Vikingen bezette Ierland stond ook een eikenbos dat aan deze god gewijd was.^[17]
Ook andere Indo-Europese dondergoden werden met eiken geassocieerd. De namen van Perkunas en Perun zijn zelfs terug te leiden op het Proto-Indo-Europese*perk^wunos, een naam die afgeleid is van het woord *perk^wus, dat ‘eik’ betekent. Ook de Oudnoorse naam Fjörgyn is van deze stam afgeleid, een naam die gedragen werd de moeder van Thor in de Noordse mythologie.^[18] De eik lijkt dus inderdaad een heilige boom te zijn geweest voor deze godheid. Wellicht vindt het bijgeloof dat eiken minder snel geraakt worden door de bliksem hierin zijn oorsprong.

Plaatsnamen

In Groot-Britannië en Scandinavië vinden we vele plaatsnamen die vernoemd zijn naar Donar. In de Lage Landen is er maar één die gewoonlijk als dusdanig wordt beschouwd: volgens het Toponymisch Woordenboek van Maurits Gysseling kan de naam Donderslag (Belgisch Limburg) worden teruggeleid op “Germaans Þunaras lauha – “bosje op hoge zandgrond, toegewijd aan de god Þunar”.”^[19]

Er zijn echter ook verschillende heuvels genaamd Donderberg in Nederland en België, onder andere bij Roermond (Nederlands Limburg), Rhenen (Utrecht) en Brussel. Volgens Judith Schuyf waren de Donderbergen gewijd aan Donar.^[20] Zeker is dat echter in geen van de gevallen.

Persoonlijke ervaringen

Als één van de bekendste Germaanse goden heeft Donar relatief veel aandacht gekregen van moderne heidenen. Lees hier bijvoorbeeld de interpretatie van Lārhūs Fyrnsida. Op deze site lees je een persoonlijke ervaring van een Nederlandse moderne heiden. Hier delen verschillende mensen hun ervaringen met deze godheid. Ook op muzikaal gebied is Donar een inspiratie voor velen geweest, hetgeen geresulteerd heeft in bijvoorbeeld Heidevolks Dondergod, Ælfrics Thuner Biad en Baldrs Draumars Thuners Fjoer.