Kabouters

Waar: bijna overal in de Lage Landen

Vandaag de dag zijn kabouters nog altijd bekende en populaire figuren, maar hun wortels gaan ver terug. We vinden al een vermelding van cobbouden in de dertiende eeuw, en waarschijnlijk bestonden ze toen ook al eeuwen in de een of andere vorm.^[1]

Het zijn kleine figuren, die vaak een rode (punt)muts dragen. Ze wonen op verschillende locaties, meestal in bergen of onder de grond, hoewel andere woonplaatsen ook voorkomen.^[2] Binnen de Lage Landen staan ze bekend onder talloze namen, zoals rode wiemkes, alvermennekes en ierdmantsjes/aardmannetjes – hier vind je een kaart met verschillende kabouternamen in de Lage Landen. De meeste kabouters zijn mannelijk, maar er zijn ook vrouwelijke kabouters. Die hebben vaak een specifieke naam, zoals haspelvrouwtjes.^[3]

Er lijken twee hoofdsoorten kabouters te zijn. Sommige kabouters houden zich voornamelijk met hun eigen soort bezig. Ze hebben soms wel interactie met de mens, maar zoeken de mensen niet op.^[4] De meeste kabouters echter hebben een actieve relatie met de mens. Een veel voorkomend motief is dat van de kabouters die mensen helpen met hun taken in en om het huis, zoals brood bakken, mest breken of de was doen. Soms doen ze dit gratis, in andere verhalen in ruil voor geld of voedsel.^[5] Hier vind je een kaart met verschillende kaboutereigenschappen in de Lage Landen. De kabouters helpen de mensen echter alleen onder hun eigen voorwaarden, die soms pas duidelijk worden als de mensen zich er (onbewust) niet aan houden – bijvoorbeeld door de kabouters kleding te geven, slecht voedsel voor te zetten of ze te bespieden.^[6] Vooral dit laatste vergrijp komt vaak voor. Vanaf dat moment is het afgelopen met de hulp van de kabouters. In sommige verhalen blijft het de mensen goed gaan, maar in andere gevallen treft hen het ongeluk.^[7]

In sommige verhalen gaat het ook andersom; dan roepen de kabouters de hulp van een mens in om als vroedvrouw een kabouterbaby de wereld in te helpen. De menselijke helper wordt beloond voor haar assistentie met goud of hulp bij klusjes.^[8] Kabouters kunnen echter ook plaaggeesten zijn – soms als wraak voor een slechte behandeling, soms schijnbaar uit het niets.^[9]

Het woord kabouter is een uniek woord, binnen de Germaanse taalfamilie alleen direct verwant met het Duitse Kobold. Het eerste lid van het woord wordt teruggeleid op het Proto-Germaanse *kuba, wat zoveel betekent als ‘hut.’ Het tweede lid kan afkomstig zijn van *hulþo-, ‘goede geest,’ of van *walda-, ‘heerser.’^[10] Een kabouter is dus de ‘houde van de hut’ of de ‘heerser van de hut.’

Het woord kabouter mag dan uniek zijn, kleine huisgeesten die mensen helpen onder hun eigen voorwaarden komen voor in geheel Europa en daarbuiten. In de Germaanse talen verschilt de naam voor deze geesten van plaats tot plaats; zo is er bijvoorbeeld de brownie in Groot-Brittannië en de nisse in Scandinavië. De grote verscheidenheid aan namen kan mogelijk verklaard worden door een taboe op het uitspreken van de ‘ware’ naam van de wezens. In het Proto-Germaans was er wellicht een gemeenschappelijke term voor de huisgeest, maar omdat het uitspreken van die naam hun aandacht of woede zou opwekken, verdween dat woord en bleven alleen de bijnamen over, die verschilden per plaats.^[11]