Arcanua

Wat we weten

De naam Arcanua wordt genoemd op twee inscripties die gevonden werden in het Nederlands-Limburgse Buchten. Bij de vondst daarvan in 1976 werden ook de resten van een tempel gevonden, en een bronzen beeldje van een haan.

De eerste inscriptie (AE 1983 723) staat op een bronzen sokkel, die waarschijnlijk bij de haan hoort. De inscriptie luidt: “DEAE ARCANUE ULPIUS VERINUS VETERANUS LEG(IONIS) VI V(OTUM) S(OLVIT) L(IBENS) M(ERITO),” in het Nederlands: “Voor de godin Arcanua heeft Ulpius Verinus, veteraan van het Zesde Legioen graag en met reden zijn gelofte ingelost.”^[1] Ulpius Verinus was waarschijnlijk afkomstig uit de omgeving en was als soldaat in het VIe Legioen Vitrix in York in Engeland gestationeerd. Misschien nam hij het beeldje van de haan van daaruit mee; in Engeland zijn verschillende vergelijkbare beeldjes gevonden.^[2],[3]

De andere inscriptie (AE 1983 724) werd gevonden op een bronzen blad. De beschadigde inscriptie luidt: “D(EAE) ARKANUAE M(ARCUS) I(ULIUS) AM(…) (V(OTUM) S(OLVENT)]) L(IBENS) M(ERITO).” In het Nederlands: “Aan de godin Arkanua heeft Marcus Iulius Am(…) (zijn gelofte ingelost), gaarne en met reden.”^[4] De vondsten worden gedateerd op halverwege de tweede eeuw CE. De tempel werd ergens in de eerste eeuw CE gesticht.

Theorieën

Naam

De naam Arcanua is waarschijnlijk Keltisch van oorsprong. Lauran Toorians vertaalt de naam als ‘voorzangeres,’ bestaande uit het Gallische are, ‘voor’ en *canu-, ‘zingen’ of ‘reciteren’. Hij maakt de verbinding met het Middelwelshe arganu, ‘weeklacht,’ en het Oudierse can, ‘zingen.’ In het Iers en Welsh zijn de woorden voor ‘profeteren’ en ‘voorzeggen’ ook afgeleid van de stam *canu-.^[5]

Een andere mogelijkheid – door Toorians niet in aanmerking genomen – is dat de naam Arcanua afgeleid is van het Latijnse arcanum (znw) of arcanus (bnw), ‘geheim.’

Cultus

Omdat de naam Arcanua nergens anders voorkomt, neemt Ton Derks aan dat de godin alleen ter plaatse vereerd werd. Ook redeneert hij op basis van het feit dat de tempel pas in de eerste eeuw CE gesticht werd, dat de godin “uitgevonden” werd door de lokale bevolking, “mogelijk als reactie op de ingrijpende veranderingen die de inlijving bij het Romeinse rijk met zich meebracht.”^[6] Dit hoeft echter niet het geval te zijn; veel Romeinse tempels werden gebouwd op bestaande heilige plaatsen, en zelfs als op deze specifieke locatie geen preromeinse verering bestond, hoeft dat niet te betekenen dat de godin niet ouder was. Ook de absolute lokaalheid van de verering van Arcanua is alleen gebaseerd op het gebrek aan vondsten elders. Maar anders dan bijvoorbeeld Rura is Arcanua niet strikt gebonden aan de plaats waar ze werd gevonden. Het is dus alleszins mogelijk dat de godin in een wijder gebied werd vereerd, maar dat dit de enige overblijfselen van haar cultus zijn die de tand des tijds hebben doorstaan.

De functie van Arcanua is moeilijk te duiden, net als haar cultus. Vrouwelijke godheden stonden vaak in verband met vruchtbaarheid, en het is mogelijk dat ook Arcanua een dergelijke functie had, stelt Derks.^[7] Maar er zijn genoeg godinnen die een andere hoofdfunctie hadden, dus hoeft dat niet het geval te zijn.

Toorians redeneert dat de haan een dier is dat de dag aankondigt of voorzingt, en interpreteert dit dier dus als een symbool voor de eigenschappen van de godin.^[8] Derks echter stelt dat het haantje niet per se oorspronkelijk bedoel was als offergave voor Arcanua.^[9]

Persoonlijke ervaringen

Lees hier de persoonlijke interpretatie van een Nederlandse heks die de naam Arcanua als ‘de mysterieuze’ interpreteert.

---

[1] T. Derks “6.9 Inscripties en graffiti,” in Een Romeins heiligdom en een vroegmiddeleeuws grafveld bij Buchten (L), T. Derks en B. de Fraiture (red.), Rapportage Archeologische Monumentenzorg 226 (Amersfoort 2015), 150. https://www.cultureelerfgoed.nl/publicaties/publicaties/2015/01/01/een-romeins-heiligdom-en-een-vroegmiddeleeuws-grafveld-bij-buchten-l [2] Idem, 152. [3] S. Hoss, “7.3 Parallellen en conclusies,” in Een Romeins heiligdom en een vroegmiddeleeuws grafveld bij Buchten (L), T. Derks en B. de Fraiture (red.), Rapportage Archeologische Monumentenzorg 226 (Amersfoort 2015), 167-169 [4] Derks, “Inscripties en graffiti,” 153. [5] Lauran Toorians, “6.10 Naamkundige analyse van het theoniem Arcanua,” in Een Romeins heiligdom en een vroegmiddeleeuws grafveld bij Buchten (L), T. Derks en B. de Fraiture (red.), Rapportage Archeologische Monumentenzorg 226 (Amersfoort 2015), 156-157. [6] T. Derks, “8.4 De godin, haar wijgeschenken en de  gebruikers van het heiligdom,” in Een Romeins heiligdom en een vroegmiddeleeuws grafveld bij Buchten (L), T. Derks en B. de Fraiture (red.), Rapportage Archeologische Monumentenzorg 226 (Amersfoort 2015), 177. [7] Idem, 178. [8] Toorians, “Naamkundige analyse van het theoniem Arcanua,” 156. [9] Derks, “De godin, haar wijgeschenken en de  gebruikers van het heiligdom,” 178.